ХОЗУР ТӘБИҒӘТЛЕ, БАЙ ТАРИХЛЫ АУЫЛ

Оло Әбеш ауылы Хәйбулла районының иң хозур тәбиғәтле, ожмахҡа тиң ерҙә урынлашҡан, бай тарихлы тораҡ пункттарының береһе. Ҡеүәтле тауҙар, ҡуйы урмандар, саф һыулы Һаҡмар йылғаһы был төбәкте «Икенсе Швейцария» булараҡ данлай. Ауылдың бай тарихы, мәҙәниәте, ҡабатланмаҫ колориты бар. Бында тырыш, ҡунаҡсыл, ихлас кешеләр йәшәй…

ТАРИХ

Оло Әбеш район үҙәге Аҡъяр ауылынан көньяҡ-көнбайышҡа табан 66 км алыҫлыҡта Һаҡмар йылғаһының һул ярында урынлашҡан. Фаразлауҙар буйынса, XVIII быуаттың икенсе яртыһында Үҫәргән улусы башҡорттары нигеҙ һала. Тәүге төпләнеүсе тархан Әбеш Аҡһаҡов исеме менән аталған. Шулай уҡ Әбүзәр (1806-1807 йылдарҙағы рус-прус-француз һуғышында ҡатнашыусы йорт старшинаһы Әбүзәр Илембәтов (1787–1859) исеме буйынса) булараҡ теркәлгән.

1974 йылда Барапал тауының тарлауығында Алтын Урҙа осоро археологик ҡомартҡыһы табыла, ул XIII-XIV быуаттарға ҡарай. Оло Әбеш хазинаһы 24 тимер әйберҙән тора, улар хәҙер мәктәп музейында һаҡлана.

Боронғолар һөйләүе буйынса, баҫҡынсыларға ҡаршы башҡорт отрядтарын етәкләгән Барапал, Ҡарасура һәм Аҡсура исемле батырҙар йәшәгән. Барапал батыр хөрмәтенә ауыл һыйынып ултырған тау исемләнгән, Ҡарасура батыр иҫтәлегенә яҡындағы һырт һәм йылға (Һаҡмарҙың уң ҡушылдығы) аталған, ә Аҡсура батырҙың исеме Ҡатралы йылғаһының Һаҡмарға ҡойған урындағы ауыл (хәҙер Ырымбур өлкәһе Ҡыуандыҡ районы составында) һәм йылға атамаларында мәңгеләштерелгән.

V ревизияһы мәғлүмәттәре буйынса, 1795 йылда Әбеш ауылында 18 йортта 97 кеше иҫәпкә алынған. Шул уҡ ваҡытта 2 йорт булған тархан Әбешев утары айырым теркәлгән. Ауылда йәшәгән Әбсәләм Һөйәрғолов (?–1812) 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан.

1816 йылда 22 йортта 225 кеше йәшәгән. Был ваҡытта Әбеш ауылы Ырымбур губернаһы Ырымбур өйәҙе 9-сы Башҡорт кантонының Әбүбәкир Көсөковтың командаһына ингән.

1816 йылдан һуң Әбүбәкер Көсөков, йорт старшинаһы майор Исхаҡ Әбешев, Боҫконовтар, Ильяс Торошев Әбүбәкер (2-се Әбеш) ауылына, Гөбөрлө йылғаһы үҙәненә күсеп килә. 1859 йылда был ауылда 38 йорт хужалығында 353 башҡорт йәшәүе теркәлгән. XIX быуат аҙағында ауыл кешеләре Бәләкәй Әбеш (Төрткән), ә 1927 йылда Күсей (Сәлихйән) ауылдарына  нигеҙ һалған.

Һаҡмар йылғаһы буйындағы Әбеш (Әбүзәр) ауылында 1866 йылда 40 йортта 327 кеше (164 ир-егет, 163 ҡатын-ҡыҙ) йәшәгән. 1892 йылда – 270 кеше (70 йортта);  1900 йылда — 214 кеше; 1917 йылда – 580 кеше (92 йортта); 1920 йылда — 503 кеше (256 ир-егет, 247 ҡатын-ҡыҙ); 1939 йылда — 483 кеше; 1959 йылда —  436 кеше; 1989 йылда — 471 кеше; 2002 йылда — 460 кеше; 2010 йылда — 424 кеше; 2023 йылда — 307 кеше иҫәпкә алынған.

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Әбеш ауыл советынан 337 кеше фронтҡа китә, уларҙың 142 яугиры еңеү менән ҡайта. 195 кеше һуғыш яландарында ҡала, улар араһында Советтар Союзы Геройы Ҡәйүм Әхмәтшин да бар.

1971 йылда Хәйбулла урман хужалығының Үҫәргән урмансылығы базаһында Шайтантау заказнигы  ойошторола. 

Оло Әбеш ауылы тарихы тураһында тулыраҡ "Оло Әбеш улының данлы тарихы" мәҡәләһендә уҡығыҙ.

ИҠТИСАД

Борон-борондан ауыл халҡы малсылыҡ, игенселек, ҡортсолоҡ менән шөғөлләнгән. XIII-XIV быуаттарға ҡараған Оло Әбеш хазинаһы 24 тимер әйберҙән тора (шул иҫәптән 14 ураҡ, 3 салғы һәм башҡалар), был шул осорҙа уҡ урындағы халыҡтың игенселек менән шөғөлләнеүен дәллиләй.

1900 йылда ауылда һыу тирмәне булыуы теркәлгән.   Оло Әбештә беренсе коммуна 1927 йылда Ниғмәт Шәрипов етәкселегендә ойошторола. Ул ете ғаиләне берләштергән. 1928 йылда уның нигеҙендә Фрунзе исемендәге колхоз булдырыла, етәксеһе итеп Ниғәмәт Күскилдин тәғәйенләнә. Шул уҡ йылда беренсе партия ячейкаһы ойошторола, уның рәйесе итеп колхоз етәксеһе һайлана. 1929 йылда комсомол ойошмаһы барлыҡҡа килә, секретары итеп Ғәйнелхаҡ Әминев тәғәйенләнә.  1931–1934 йылдарҙа эргә-тирәләге тораҡ пункттарҙың хужалыҡтары «Ҡыҙыл Һаҡмар» колхозына берләшә. Уның тарҡалыуынан һуң ауыл халҡы «Берлек» колхозында эшләй. 1953 йылда бер нисә хужалыҡ «Һаҡмар» колхозына берләшә, ул 1994 йылға тиклем эшләй.

МӘҒАРИФ

Революцияға тиклем балаларҙы муллалар уҡытҡан. Оло Әбеш мәсете ҡарамағындағы мәктәптең 1915 йылда барлыҡҡа килеүе теркәлгән.

1923 йылда мәктәптә яңы уҡыу  программалары индерелә башлай. Ул саҡта элекке мулла Ниғмәтйән Күскилдин уҡыта. Ырымбур ҡалаһында педагогия курстарын тамамлағас, Зәйнетдин Үзбәков, Әбделйән Рәшитов балаларҙы уҡыта башлай.

1936 йылда Оло Әбештә башланғыс мәктәп базаһында 7 йыллыҡ, 1953 йылда урта мәктәп асыла. 1965 йылда 364 урынлыҡ яңы бина төҙөлә, учреждениеға Советтар Союзы Геройы Ҡәйүм Әхмәтшин исеме бирелә. 1994 йылда 3 ҡатлы мәктәп бинаһы, 1996 йылда 2 ҡатлы мәктәп интернаты бинаһы төҙөлә. Белем усағының үҙ музейы бар. Һаҡмар-Наҙарғол ауылында филиалы бар. 2008 йылда мәктәп бинаһына Афғанстанда хәрби хәрәкәттәр ваҡытында һәләк булған мәктәпте тамамлаусы Б. М. Сәйфуллинға арналған мемориаль таҡтаташ ҡуйыла.

Төрлө йылдарҙа Хисам Йөҙәкәев, Ғәзиз Ғафаров, Фәтҡулла Йәтимов, Ибраһим Аҫылов, Искәндәр Миңлешев, Ғәйнислам Үзбәков, Сиражетдин Ишемғолов, Әнәс Мирғәлиев, Ғәзиз Шафиҡов, Фазылйән Сурин, Таһир Юнысов, Фәрит Юнысов, Илмир Хунафин, Радмир Ниғмәтуллин мәғариф учреждениеһы директоры була.

Әбеш мәктәбе элек-электән бихисап кадрҙар  әҙерләгән белем усағы булараҡ билдәле. Ул көслө уҡытыусылары, һәләтле уҡыусылары менән дан тота. Уҡыуҙа ла, спортта ла улар һәр ваҡыт алдынғылар рәтендә. Күп кенә сығарылыш уҡыусылары республика ҡалаларының юғары уҡыу йорттарына уҡырға инә. Сығарылыш уҡыусылары араһында: БАССР мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы Ғ.Ә. Әбделмәнов; тау инженеры, техник фәндәр докторы И.Ғ. Әбделмәнов; Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы Ф.Ә. Әширова; педагог, сәсәниә, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре А. С. Ғәйнуллина; дәүләт эшмәкәре Р. Х. Ибраһимов; педагог, Рәсәй Федерацияһының почетлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре К.Н. Илембәтов; техник фәндәр кандидаты М.С. Илембәтов; Башҡортостан Республикаһының халыҡ рәссамы Д.Н. Ишемғолов; СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы Р.Н. Ишемғолова; РСФСР мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы, Хәйбулла районының почетлы гражданы С.Н. Ишемғолов; дәүләт эшмәкәре, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре Ф.М. Ҡаҙаҡбаев; педагог, тарих фәндәре кандидаты С.Б. Сәйфуллин; Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы, Рәсәй Федерацияның почетлы урта профессиональ белем биреү хеҙмәткәре А.Ш. Сурин; Башҡортостан Республиканың атҡаҙанған уҡытыусыһы, РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы Ф.А. Сурин; Башҡортостан Республиканың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Ғ.Ш. Үзбәков; Рәсәй Федерацияның, Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Д.К. Үзбәков; Рәсәй Федерацияның почетлы нефтсеһе С.Ш. Шәрипов; яҙыусы, публицист, Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Хәйбулла районының почетлы гражданы Ғ. Ғ. Шафиҡов; Башҡортостан Республиканың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре И.Ә. Юнысов; Башҡортостан Республиканың атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре М.Ғ. Юнысов һәм башҡалар.

2020 йылға ҡарата, мәктәптә 18 уҡытыусы лайыҡлы эшләй.  Улар араһында 25 йылдан ашыу педагогик стажы булғандар ҙа бар: инглиз теле уҡытыусыһы Гүзәл Тимербулат ҡыҙы Юнысова, рус теле уҡытыусыһы Мәҙинә Насибулла ҡыҙы Рәшитова, химия уҡытыусыһы Ләлә Юнир ҡыҙы Илембәтова, хеҙмәт уҡытыусыһы Фәрит Танһыҡ улы Юнысов, башҡорт теле уҡытыусыһы Әминә Сәлихйән ҡыҙы Юнысова. 70 бала белем ала, шуларҙың 13-ө мәктәп интернатында йәшәй. Уҡыусылар бөгөн дә төрлө олимпиадаларҙа, Ғилми-ғәмәли конференцияларҙа, Конкурстарҙа лайыҡлы сығыш яһай: Айзилә Әминева, Айгизә Юнысова, Ирәндек Юнысов, Ирәндек Сурин, Хөсәйен Әбделмәнов, Илүзә Хунафина, Илсур Хунафин, Искәндәр Байгилдин, Инсаф Ҡырғыҙбаев – мәктәптең ғорурлығы.

МӘҘӘНИӘТ

Оло Әбеш ауылы халҡы һәр ваҡыт художестволы ижадҡа һөйөү менән айырылып тора. Күрәһең, тәбиғәттең хозурлығын һәм таҙалығын үҙ эсенә алған ер кешеләрҙең йәндәренә ҡағылыу һәләтен бирә. Оло талант эйәһе, ҡурайсы, йыраусы Дәүләтҡәле Әхмәтгәрәй улы Хәсәнов (1895-1982) йылдың  ошо ауылдың иң билдәле шәхестәрҙең береһе. 

Беренсе мәҙәниәт усағы 1930 йылда элекке мәсет бинаһында барлыҡҡа килә, унда китапхана асыла. 1980 йылда 235 урынлыҡ мәҙәниәт йортоноң яңы бинаһы төҙөлә. Етәкселәре булып Ф.К.Рәшитов, Ф.Ф. Илембәтов, Х. С. Күскилдин, Ф.Ғ. Исмәғилев, Н.Ғ. Ибраһимова, Г.Ғ. Торошова эшләй.

1950 йылдан клубта даими рәүештә киносеанстар үткәрелә, унда киномеханиктар булып Ф.Ғ. Аралбаев, С.Ә. Әминев эшләй. Сәлимйән Әхмәтбаҡый улы «СССР кинематографияһы отличнигы» билдәһе менән бүләкләнә, А.Асҡаровтың «Еңмеш» фильмында шундай уҡ ауыл киномеханигы ролен уйнай. Клуб бинаһында ауыл китапханаһы урынлашҡан, унда күп йылдар Ф.В. Күскилдина, Ф.А. Илембәтова эшләй. Бөгөн китапханасы булып Мәликә Күскилдина уңышлы эшләй.

Ауыл  клубы ҡарамағында «Йәнтөйәк»  фольклор түңәрәге эшләй. Вокал-бейеү түңәрәге урта йәштәге кешеләрҙе берләштерә. Оло Әбештә бик күп матур байрамдар, йола тамашалары, концерттар үткәрелә, иң өлгөлө йортҡа, төҙөкләндерелгән урамға, йортто яңы йыл биҙәүестәренә конкурстар ойошторола. Бер һүҙ менән әйткәндә, бында бай фантазиялы һәм дәртле ижади кешеләр йәшәй.

Һуғыш һәм хеҙмәт ветерандары (пенсионерҙары) советының (Ф.Сурин), инвалидтар йәмғиәтенең (Ғ.Назарғолова), ҡатын-ҡыҙҙар советының (Ә. Әбделмәнова), «Ағинәйҙәр» клубының (Н. Ибраһимова) беренсел ойошмалары эшләй.

ИМАН

1900 йылда ауылда мәсет булыуы теркәлгән. 1915 йылдан уның ҡарамағында мәктәп эшләгән. 1930 йылда мәсет бинаһында клуб булдырыла.

2012 йылда яңы мәсет төҙөлә. Рита Маннанова  был изге эштең инициаторы була, ул бала саҡтан был хаҡта хыяллана. Мәсет төҙөүгә аҡса йыйырға ҡарар иткәндә, уға туғандары ла, ауылдаштары ла ярҙам итә. Хәҙер һәр йома һәм байрамдарҙа «Әхмәтшәриф» мәсетенә диндарҙар йыйыла. Улар өсөн  остаздар булып ауыл аҡһаҡалдары Камил Илембәтов һәм Дамир Исмәғилев тора.

АУЫЛ КЕШЕЛӘРЕ МЕНӘН МАТУР

Һәр төбәктең төп байлығы, матурлығы – кешеләр. Улар үҙҙәренең саф уй-фекерҙәре, ынтылыштары, ижади хеҙмәте менән тормошто биҙәй, уны алға этәрә. Ауылдан сыҡҡан күптәр тыуған яҡтарының сәскә атыуына үҙ өлөшөн индерә. Улар араһында: Башҡортостан ветеринария идаралығы белгесе Вәхит Әбделмәнов; «Башҡортостан» телерадиотапшырыуҙар компанияһы   радиотапшырыуҙар һәм тауыш яҙҙырыу цехы начальнигы Рөстәм Әбделмәнов; спортсы, Уның исемендәге Аҡъяр тау колледжы педагогы.И. Тасимова Радик Аҡманов; мәҙәниәт хеҙмәткәре, йырсы Сәриә Асҡарова; Мәскәү өлкәһе Губернаторының матбуғат хеҙмәте идаралығы белгесе Фаягөл Камалова; Аҡъяр үҙәк район дауаханаһының табип-фтизиатры Миҙхәт Ҡыҙрасов; ҡәләм тибрәтеүсе педагог Миләүшә Ҡыҙрасова; Башҡортостан мәғариф өлкәһендә контроль һәм күҙәтеү идаралығы белгесе Әлфир Ниғмәтуллин; Башҡортостандың атҡаҙанған табибы Зиннәт Ниғмәтуллин; Өфө ҡалаһының 95-се мәктәбе директоры Әлимә Салауатова, «Хәйбулла тау компанияһы» акционерҙар йәмғиәте инженеры Йәһүҙә  Юнысов һәм башҡалар.

Бәләкәй Ватанында ҡалған күп кенә лайыҡлы хеҙмәтсәндәр,  әсәләр ғаиләләр, яҡшы балалар тәрбиәләгән, тоғро хеҙмәт иткән һәм үҙ эшенә хеҙмәт иткән. Бөгөн улар ауылдың абруйлы кешеләре булып тора. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы, РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы Фазылйән Айса улы Сурин 40 йылдан ашыу мәктәптә, шуларҙың 37-һе Оло Әбеш ауылы мәктәбендә эшләй. Уның етәкселегендә 1994 йылда өс ҡатлы мәктәп бинаһы, һуңыраҡ ике ҡатлы мәктәп интернаты бинаһы төҙөлә. Ул «Башҡортостан Республикаһы ойошторолоуға 100 йыл» юбилей миҙалы менән бүләкләнгән. Рәсәй Федерацияһының почетлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре, ҡурайсы, сәсән Камил Ниғмәтйән улы Илембәтов шулай уҡ күп йылдар мәктәптә эшләүгә бағышлай. Сауҙа өлкәһендә БАССР-ҙың атҡаҙанған сауҙа хеҙмәткәре Фәтих Әбделмәнов, шулай уҡ Фәрхәнә Илембәтова, Мәрйәм Әбделмәнова, Нәзирә Мбраһимова юғары профессионализмға өлгәшә. Айҙар Юнысов күп йылдар почтала намыҫлы хеҙмәт итә. Шамил Илембәтов оҙаҡ ваҡыт водитель булып эшләй, башта колхозда, һуңынан ашығыс ярҙам машинаһында. Байбулат Илембәтов ғүмер буйы агроном булып эшләй.

Дәртле, тырыш, ауылы киләсәгенә битараф булмаған Йыһанур Теүәлбаев Әбеш ауылы староста йөгөн 2010 йылдан алып башҡара. Бер генә тораҡ пунктты ла медицина хеҙмәтләндереүеһеҙ күҙ алдына килтереп булмай. Оло Әбештә был ихтыяжлы һәм изге хеҙмәтте күп йылдар Миңзәлә Ниғмәтуллина башҡара. Бөгөн ауыл халҡы тәжрибәле белгестәр эшләгән яңы модулле фельдшер-акушерлыҡ пунктына шатлана: Башҡортостан һаулыҡ һаҡлау отличнигы Айбулат Ҡырғыҙбаев сирек быуаттан ашыу стоматолог булып, ә Рәйсә Күскилдина 20 йылдан ашыу акушер булып эшләй. Шулай уҡ Азат Әминев 20 йылдан ашыу ветеринар булып эшләй. Ауылда эшен асып, ниндәйҙер шөғөлдө үҙ итеп йә иһә малсылыҡ, игенселек тармағына өҫтөнлөк биргән эшҡыуарҙар юҡ түгел. Шундайҙарҙың береһе – ҡортсолоҡ һәм ҡошсолоҡ тармағында эшләгән эшҡыуар Салауат Илембәтов.

Сәлимйән һәм Әнисә Әминевтар алты бала тәрбиәләп үҫтергән, бөгөн уларҙы 15 ейән-ейәнсәре һәм 1 бүләсәре ҡыуандыра. Шулай уҡ күп йылдар дуҫлыҡта һәм татыулыҡта түбәндәге ғаилә парҙары йәшәй: Сәфәр һәм Вилә Торошевтар, Шамил һәм Фәнүзә Илембәтовтар, Хәмит һәм Миңзәлә Мөхәмәтовтар, Мәүлит һәм Зөлфиә Сәйфуллиндар, Фәйез һәм Рәхимә Маннановтар, Рәмил һәм Нәзирә Ибраһимовтар, Рифат һәм Нурсилә Ибраһимовтар, Сәйет һәм Алһыу Әбделмәновтар, Фәрхәт һәм Аҡсәскә Әбделмәновтар, Марсель һәм Вәсилә Аҡбалиндар, Марсель һәм Гөлиә Хәкимовтар, Урал һәм Мәҙинә Юнысовтар күптәр өсөн татыу, ныҡлы ғаилә тормошо өлгөһө булып тора. Алмаз һәм Рәзилә Илембәтовтар 2000 йылда КФХ аса, улар биш бала тәрбиәләй.

Герой-әсә Вәлимә Сәйфелмөлөк ҡыҙы Юнысова 10 бала тәрбиәләп үҫтергән. Шулай уҡ Эльвира Абдуллина – ете, Рәүилә Әминева һәм Зөлфиә Исмәғилева – алты, ә Гөлсәсәк Ҡыҙрасова, Рәзилә Илембәтова биш бала әсәһе.

Ауыл халҡы бер ҙур дуҫ ғаилә булып йәшәй, шатлыҡта ла, ҡайғыла ла, бер-береһенә ярҙам итеп тә йәшәй. Бергә эшләйҙәр, бергә ял итәләр. Һәм был берҙәмлектә уларҙың һәр береһе ҡабатланмаҫ шәхес, был бәрәкәтле Әбеш еренең төп байлығы булып тора.

ӘҘӘБИӘТ

1. Рахимов Р. История башкирских деревень Хайбуллинского района // Ватандаш. – 1998. – № 9. – С. 18–42.
2. Рәхимов Р. Хәйбулла ауылдары. – Магнитогорск, 2020. – 316 бит. – 31–41-се биттәр.
3. Хайбуллинская энциклопедия / гл. ред. Р. Х. Ибрагимов. — Уфа: Башкирская энциклопедия, 2015. — 648 с. 
4.  История башкирских родов. Усерган. Том 35. Ч. 2 / С. И. Хамидуллин, Б. А. Азнабаев, И. Р. Саитбатталов, И. З. Султанмуратов, Р. Р. Шайхеев, Р. Р. Асылгужин, В. Г. Волков, А. А. Каримов, А. М. Зайнуллин. — Уфа: НОЦ «История башкирского народа» ИИГУ БашГУ; Белая река, 2019. — 704 с.