Хәйбулла районының Тарих һәм тыуған яҡты өйрәнеү музейында бөтәһе дүрт зал йыһазландырылған. Ул 1995 йылда асыла, һәм Михаил Некрасов уның директоры итеп тәғәйенләнә. Тап уның тырышлығы менән музейҙа йылдан-йыл яңы экспонаттар туплана, тематик залдар йыһазландырыла. Михаил Гаврилович 82 йәшенә тиклем музей етәксеһе булып эшләй. Әйткәндәй, Башҡортостан музейҙары тарихында ул – иң оҙаҡ эшләгән музей директорҙарының береһе.
Бөгөн директор вазифаһын тартыу йөгө оҙаҡ йылдар ошонда ғилми хеҙмәткәр булып эшләгән Рәзилә Байғусҡарованың иңенә йөкмәтелгән. Коллективта бөтәһе дүрт хеҙмәткәр эшләй. Улар – методист Гөлшат Ҡәйепова, музей экспонаттарын һаҡлаусы-экскурсоводтар Миңлебикә Моталова менән Эльвира Ҡоҙашева. Әле бында бөтәһе 8 мең 600 экспонат һаҡлана, улар араһында уникаль ҡомартҡылар – беҙҙең эраға тиклем 300 миллион йыл элек эшләнгән баҡыр хәнйәр, XVIII быуаттағы һарауыс һәм башҡорттар араһында иң тәүге дирижер Ғәйнетдин Моталовтың дирижерлыҡ таяғы, мәшһүр ҡурайсы Сәйфулла Дилмөхәмәтовтың үҙе эшләгән ҡурайҙары.
Рәзилә Байғусҡарова белдереүенсә, һәр ҡомартҡы – үҙе бер тарих, халҡыбыҙҙың үткәнен сағылдырған, киләсәк быуынға шул осорҙо күрһәткән атай-олатайҙар аманаты. Ваҡыт үткән һайын һәр экспонат ҡәҙерлерәк була бара, ул төрлө осорҙағы тарихи ваҡиғаның шаһиты булыуы менән дә әһәмиәтле.
– Хәйбулла районының Тарих һәм тыуған яҡты өйрәнеү музыйында, ысынлап та, бик боронғо экспонаттар күп. Ҡасандыр был әйберҙәрҙе туплауға ҙур өлөш индергән Әсмә Усманова, Рафаил Рәхимов, Флүрә Мәжитоваларға ифрат рәхмәтлебеҙ, тап уларҙың башланғысы менән хазиналар йорто барлыҡҡа килә. Музейҙы хазиналар йорто менән сағыштырыуым да юҡҡа түгел. Ысынлап та, һәр экспонат үҙе бер оло хазинаға тиң. Беҙҙең төп бурыс – ҡомартҡыларҙы һаҡлау, яңылары менән тулыландырыу. Шуға күрә экспонаттар йыйыу маҡсатында беҙ ауылдарға экспедицияларға сығабыҙ. Күрше район, өлкәләр менән бәйләнеш булдырылған. Кемдер үҙе иҫтәлекле әйберҙәрен килтереп тапшыра, икенселәр – фотоһүрәттәр, бәғзеләре ата-әсәләренең вафатынан һуң йорттарында ҡәҙерләп һаҡланған боронғо һауыт-һабаны, биҙәүестәрҙе, милли кейемдәрҙе беҙгә алып килә, – тине Рәзилә Фазулла ҡыҙы.
Шәжәрәләр тарих һөйләй
Был ысынлап та шулай. Музейҙың беренсе залында райондың төп фамилияларын йөрөткән араларҙың шәжәрәләре урын алған. Уларҙың күбеһенең Аҡъяр ауылының барлыҡҡа килеүенә туранан-тура йоғонтоһо булған. Мәҫәлән, Торомтаевтар, Үтәшевтәр, Таулыҡаевтарҙың шәжәрәһе төп нөсхәһендә һаҡланған, әллә күпме тамырҙарҙы бергә туплап, күпме быуындарҙы берләштергән. Шәжәрә ағасын белеп үҫеү килгән быуын өсөн бигерәк тә мөһим. Музейға үҙ нәҫел-нәсәбен барлап, шәжәрә ағасы менән танышыу өсөн генә килеүселәр ҙә бихисап, ти музей хеҙмәткәрҙәре.
Артабанғы залдың бер өлөшөндә Хәйбулланың бай тәбиғәте һүрәтләнгән. Бында төбәктең үҙенә генә хас хайуандарын, ҡоштарын, үҫемлектәрен сағылдырған диорамалар эшләнгән. Берсә беҙҙе Хәйбулланың киң ҡылғанлы далалары әсир итһә, берсә уның ҡоштары һоҡландыра. Бигерәк тә Әсмә Усманованың идеяһы менән барлыҡҡа килгән “Ҡышҡы пейзаж”ды тулҡынланмайынса ҡарау мөмкин түгел. Бында Утарбай ауылы һүрәтләнгән: Меңйәшәр ҡарағас та, ҡоралай ҙа, айыу ҙа бар. Шул тиклем йылылыҡ бөркөп торған картина күптәрҙе уйландырмай ҡалмайҙыр.
Хәйбулла районында тәбиғәт һәйкәлдәре бик күп. Ҡайынҡабаҡ, Меңйәшәр ҡарағас һәм башҡалар хаҡында тулы белешмә бирелгән, уларҙың фотоһүрәттәре ҡуйылған. Шайтантау ҡурсаулығы ла – райондың бер биҙәге, бында хайуандар, ҡоштар донъяһынан башҡа, “Ҡыҙыл китап”ҡа индерелгән бик күп үҫемлектәр һаҡланған. Был хаҡта ла музейҙа яҡындан танышырға мөмкин.
Этнографик ҡомартҡылар
Һәр музейҙың “йөрәге”н тәшкил иткән, халҡыбыҙҙың боронғо көнкүрешен, шөғөлөн һәм кәсептәрен сағылдырған, милли кейем өлгөләре, биҙәүестәр менән таныштырған, йәшәү рәүешен беҙгә бар тулылығында еткергән экспонаттарҙың күбеһе этнография залында урынлашҡан. Бында нимәләр генә юҡ: Үҫәргән һәм Түңгәүер ырыуына хас булған ҡомартҡылар, малсылыҡ, һунарсылыҡ, игенселеккә бәйле көнкүреш әйберҙәре йә иһә кешеләр үҙҙәре тапшырған бик ҡәҙерле ҡомартҡылар. Мәҫәлән, Әбделнасир ауылынан Фәрзәнә Әлмөхәмәтова өләсәһенең 100 йыл элек һуғылған шәлен тапшырған. Аҡъярҙан Зәүхиә Илембәтованың селтәре, ҡашмауы һәм кәләбәше лә музейҙың ҡиммәтле ҡомартҡыларын тулыландыра.
Вазифа Мәмбәтованың ситеген республиканың башҡа бер музейында ла осратыу мөмкин түгел. Башҡа ырыу ҡатын-ҡыҙҙарынан айырмалы рәүештә, Хәйбулла еренә генә хас кәләбәште (баш кейеме) шулай уҡ музейҙа күрергә мөмкин. Боронғо сулпылар, көмбәҙ, гәрәбә мунсаҡтар, уҡа иҙеү, алмиҙеү, түшелдеректәр – барыһы ла өләсәй-инәйҙәребеҙҙең ҡулы тейгән, бөгөнгө көнгә тиклем һаҡланған бик ҡиммәтле экспонаттар ул.
Бер кем дә, бер нәмә лә онотолмай
Артабан тарих биттәрен сағылдырған залға аяҡ баҫабыҙ. Бында райондың тормошон күҙ алдына баҫтырырға ярҙам иткән төрлө осор тарихы менән яҡындан танышырға мөмкин. Бөйөк Ватан һуғышына арналған стенд эшләнгән, фронттан ҡайтҡан әйберҙәр урын алған, өскөл хаттар теҙелгән. Артабан хәйбуллаларҙың локаль бәрелештәрҙә, Афған, Чечня яуында сынығыу үткән, һәләк булған һалдаттар ҙа олатай-атайҙары янында урынлашҡан. Бында ҡуйылған һәр әйбер – үҙе бер тарих, әйтерһең дә, улар өнһөҙ ятһа ла, беҙҙе нимәнәндер иҫкәрткәндәй тойола, күңелдәргә һағыш сорнала.
“Беҙ йәшәгән район” тип аталған һуңғы залда Хәйбулла районының үткәне менән бөгөнгөһө йәнәш урын алған, күренекле яҡташтарының фотоһүрәттәре эленгән.
Тәү ҡарашҡа бәләкәй кеүек күренгән бина тотош дәүерҙәрҙе үҙ эсенә алған хазиналар утрауын хәтерләтә, тиһәк тә яңылыш булмаҫ. Музей хеҙмәткәрҙәре һәр ергә күңел йылыһын һалған, улар һәр ҡомартҡыны шул тиклем ҡәҙерләп һаҡлай, ҙур ғорурлыҡ менән таныштыра. “Музейҙа осраҡлы кешеләр эшләй алмайҙыр?” тигән һорауыма Рәзилә Байғусҡарова шунда уҡ “Юҡ, әлбиттә!” тип яуап ҡайтарҙы. Уның шулай яуап биререн һиҙемләй инем, сөнки һәр тарихи ваҡиғаны, ҡомартҡыны шул тиклем ышандырғыс һәм дөрөҫ итеп күрһәтә белеү – үҙе бер оло талант, ижади ҡараш.
Музейҙың бәләкәй генә бүлмәһендә күргәҙмәләр залы урын алған. Бында һәр саҡ төрлө күргәҙмәләр эшләй.
Хәйбулла районының Тарих һәм тыуған яҡты өйрәнеү музейының бай экспонаттары менән яҡындан танышып сыҡҡандан һуң, йәнә бер тапҡыр музейҙар һәр кемдә ғорурлыҡ тойғоһо уятырлыҡ, милли рухи байлыҡ бирерлек мәҙәни һәм тарихи үҙәктәрҙең береһе икәнлегенә инандыҡ. Профессиональ байрамығыҙ менән, хөрмәтле музей хеҙмәткәрҙәре!