Ҡыуандыҡта башҡорт телен өйрәнеү буйынса түңәрәк асылды

Ырымбур, Свердловск, Силәбе өлкәләре, Пермь крайы, Татарстан һәм Удмурт республикалары – Башҡортостанға күрше төбәктәр. Ә инде 50 меңдән ашыу башҡорт ғүмер кисергән Ырымбур өлкәһенең Башҡортостандың ун – Баймаҡ, Хәйбулла, Ейәнсура, Күгәрсен, Көйөргәҙе, Федоровка, Стәрлебаш, Миәкә, Бишбүләк һәм Йәрмәкәй район­дары менән сиктәш урынлашыуы ғәжәп бит!Тырышлыҡ һалғанда...Республикабыҙҙың ошо райондары ырымбурҙар, әлбиттә, унда тамыр йәйгән ҡан-ҡәрҙәштәребеҙ менән хеҙмәттәшлек ептәрен ны­ғытыуы, үҙебеҙсә әйткәндә, алыш-биреш итеүе һоҡландыра. Мәҫәлән, яҡын булғас, ейәнсураларға Ырымбур ҡалаһына юлланыу күрше ауылға барып килеүгә тиң күренә торғайны. Һарыҡташ ҡасабаһын­дағы баҙар менән тулған яҡ­таштарым. Бынан тыш, Түбәнге Аҫҡар, Ҡарағужа, Урта Аҫҡар, Ҡолсом, Рыҫҡол һәм башҡа ауылдарҙа туғандарыбыҙ күпләп йәшәй. Әйткәндәй, ейәнсуралар “Ырымбур” тип түгел, ә был яҡ һөйләшенә хас, “Аринбур” ти. “Аринбурға барам”, “Аринбурҙан ҡайттым” – шуға асыҡ миҫал.Ошо көндәрҙә Ырымбур өлкә­һендә Башҡортостан мәҙәниәте һәм мәғарифы көндәре бара тигән хәбәрҙе ишеткәс, шатландым да, ул үткәндәрҙе иҫләүгә бер сәбәп тә булды. Сараны ойоштороусылар – Бөтә донъя башҡорттары ҡо­ролтайы, Ырымбур өлкәһенең Төбәк һәм мәғлүмәт министрлығы, “Каруанһарай” Ырымбур өлкә башҡорттарының ҡоролтайы” йәмәғәт ойошмаһы һәм Ырымбур өлкәһенең башҡорт тарихи-мәҙәни үҙәге.Мәртәбәле делегация составында Башҡортостан мәҙәниәт министры урынбаҫары Ранис Алтынбаев, республикабыҙҙың Мәғариф һәм фән министрлығы Милли бүлек идаралығының дәүләт программаларын һәм төбәк-ара хеҙмәттәш­лекте тормошҡа ашырыу буйынса бүлек начальнигы Илдус Ҡаһар­манов, Ейәнсура районы хакимиәте башлығы Дәмин Юланов, Баш­ҡортостан Халыҡтар дуҫлығы йорто директоры Илгиз Солтанморатов, Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайының Башҡарма комитеты рәйесе Ғәлим Яҡупов һәм башҡа рәсми кешеләр бар ине. Улар тиккә генә халҡы 23 меңдән ашыу тәшкил иткән Ҡыуандыҡ ҡалаһына юлланманы. Төбәктә туған телде өйрәнеү ниндәй кимәлдә? Төп иғтибар тел мәсьәләһенә йүнәлтелде.Ситкә китеп шуны әйтәйек, Ҡыуандыҡ хозур тәбиғәт ҡосағында урынлашҡан, ҡаланы Һаҡмар йылғаһының һул яҡ ярынан эҙләргә кәрәк. Ҡасабаға 1953 йылда ҡала статусы бирелгән. Легенда буйынса, Рамаҙан исемле башҡорт был яҡтарға таш эҙләп килеп сыҡҡан. Ташты тапҡан, әммә атын юғалт­ҡан. Оҙаҡ йөрөгәндән һуң бер йылға янында толпарын тапҡан һәм, уға эйелеп, “ҡыуанысым минең” тигән.Бында Пионерҙар һәм уҡыу­сылар йорто нигеҙендә асылған башҡорт телен һәм мәҙәниәтен өйрәнеү түңәрәге эше менән танышты ҡунаҡтар. Әле белем усағында алты йәштән ун йәшкә тиклемге ҡыҙ һәм малайҙар башҡорт телен һәм халыҡ ижады өлгөләрен өйрәнә, программа бөтәһе 72 сәғәткә иҫәпләнгән.– Беҙгә башҡорт телен өйрәнеү ныҡ оҡшай, дәрестәрҙе көтөп алабыҙ, уҡытыусыбыҙ барыһын да матур итеп аңлата, – тип ҡыуа­нышып, дәрескә ашыҡты балалар.Ырымбур өлкәһе башҡорттары ҡоролтайы рәйесе Йәғәфәр Яман­һарин билдәләүенсә, Ырымбур өлкәһенең һәм Башҡортостандың мәғариф идаралыҡтары былтыр башҡорт телен һаҡлау һәм үҫте­реүгә арналған түңәрәк өҫтәл ойошторған, нәҡ ошо йыйындан һуң уларға иғтибар бермә-бер артҡан.Тамсы тама-тама ташты тишә тигән шикелле, Ҡыуандыҡ ҡала­һында башҡорт түңәрәген асыу ябай ғына бер ғаризанан баш­ланған. Тап шул ваҡытта Ҡыуандыҡ районында йәшәгән Илшат Дәү­ләтшин ҡыҙын башҡортса уҡытыу өсөн ғариза яҙған. Шуныһы шат­лыҡлы, Ырымбур өлкәһе баш­ҡорттары был үтенесте шунда уҡ иғтибар үҙәгенә алған. Бер һүҙ менән әйткәндә, Илшат уҙамандың һәм урындағы ҡоролтайҙың ны­ҡыш­малылығы һөҙөмтәһендә түңәрәк эшләй башлаған.Шуныһы – Гай районының Воронеж ауылы мәктәбендәге 240 баланың 176-һы башҡорт ғаи­ләһенән. Тырышлыҡ һалғанда бында ла туған телде өйрәнеү үҙәген асырға мөмкин тигән теләген белдерҙе Йәғәфәр Яманһарин.Һунарсы ауылы мәктәбендә балалар башҡортса уҡыйАртабан милләттәштәребеҙ Һарыҡташ районының Һунарсы ауылына сәфәр ҡылды, урындағы йәмәғәтселек вәкилдәре менән осрашып һөйләште.– Ейәнсура районы менән Ырым­бур өлкәһен, бигерәк тә Һарыҡташ районын төрлө мәҙәни, ижтимағи, иҡтисади, улай ғына ла түгел, шәхси мөнәсәбәттәр ҙә бәй­ләй, – тине Ейәнсура районы хакимиәте башлығы Дәмин Юланов. – Ҡыҙыҡлы бер географик күренешкә тап булабыҙ, Һарыҡташ районының ҡайһы бер ауылдары Ейәнсура районы үҙәге Иҫәнғолға ныҡ яҡын, шул уҡ ваҡытта беҙҙәге бер нисә ауыл да Һарыҡташтан йыраҡ урынлашмаған, унда барып етеү уңайлыраҡ.Дәмин Марат улы белде­ре­үенсә, Ырымбур өлкәһендә ойош­торолған Башҡортостан мәҙәниәте һәм мәғарифы көндәренең тап Һарыҡташта уҙыуы – улар өсөн оло мәртәбә, башҡорт теленең һәм мәҙәниәтенең үҫешенә Ейәнсура районы етәкселеге ҡулынан кил­гәнсә ярҙам итә.Һарыҡташ районының Һунарсы ауылы мәктәбендә 1-се кластан алып башҡорт теле дәрестәре ҡаралған. Быға, һүҙ ҙә юҡ, шат­ланырға кәрәк. Уның ҡарауы, ата-әсәләр башҡорт теле дәрестәре өсөн бирелгән сәғәттәрҙең етмә­үенә борсолоу белдергән.– Беҙҙең ауыл советына өс башҡорт – Һунарсы, Рыҫҡол ауылдары һәм Һултанбай утары ҡарай, – тип һөйләй Һунарсы ауылы мәк­тәбе директоры Зөлфиә Бикбова. – Мәктәбебеҙҙә балаларҙың һаны 24 кенә, әммә улар бит башҡортса уҡый. Ата-әсәләр менән тулыһынса аңлашыу бар, башҡорт телен өйрә­неүгә уларҙың һис тә ҡаршылығы юҡ. Башҡорт телен өйрәнеүгә сәғәттәрҙең әҙлеге менән улар килешмәй. Ҡыҙ һәм малайҙар өлкә кимәлендәге төрлө сараларҙа те­ләп ҡатнаша, айырыуса олимпиа­даларҙа еңеү яулауҙары – шуға асыҡ миҫал. Ә инде призлы урындарҙы алыуҙары шул хәтлем һөйөнөслө.Зөлфиә Бикбованың һүҙҙәренә ҡарағанда, “Истоки” төбәк-ара этно-фестивалендә уҡыусылар йыл һайын ҡатнаша. Ҡарға бутҡаһы, Исем туйы, Ҡуҙғалаҡ байрамы, Талҡан тәмләү, Ҡайын суҡлау, Ҡар һыуына барыу ише милли йола­ларҙы ҡан-ҡәрҙәштәренә күрһәт­кәндәр. Бынан бер нисә йыл элек улар Милли йырҙар фестивален ҡабул итеп алған һәм башҡорт сәнғәтен бөтә тулылығында сағыл­дырыуға өлгәшкән.Һунарсы ауылының (икенсе исеме – Үрге Сәнкем) килеп сығышы тураһында төрлөсә фекерҙәр ишетелә. Ауыл беренсе тапҡыр 1866 йылда телгә алынған тигән фараз йәшәй, уға Биктимер ауылы кешеләре нигеҙ һалған, тиҙәр. 200-ҙән ашыу кеше йәшәгән Һунарсы Ҡаҫмарт йылғаһының үҙәнендә урынлашҡан. Ауыл барлыҡҡа кил­гәнгә хәтлем был урында һунарсы­ларҙың өйө булған, ти өлкәндәр. Башҡортостандың ат­ҡаҙанған рәссамы Марат Байна­заровтың тыуған ауылы ул Һунарсы.– Һунарсыға бәйле төрлө тарт­ҡылаштар ҙа теркәлгән, – тип мәрә­кәләп һөйләргә ярата һарыҡташтар ҙа, ейәнсуралар ҙа. – Ҡасандыр ул Ырымбур өлкәһенә ҡараған, бер ваҡыт Ейәнсура райо­ны биләмәһенә индерелде, унан тағы ырымбурҙарға тапшырылды. Нисек кенә булмаһын, ул – саф башҡорт ауылы.Шулай уҡ Башҡортостан һәм Ырымбур өлкәһе тарихсылары ҡатнашлығында “Ырымбур төбәге башҡорттарының тарихы, теле һәм мәҙәниәте” тигән темаға түңәрәк өҫтәл булды, сара zoom платфор­маһында онлайн тәртибендә ойошторолдо. Унда тарихсылар, тыуған яҡты өйрәнеүселәр, музей етәк­селәре фекер алышты. Төштән һуң иһә Ырымбур өлкәһенең башҡорт йәмәғәт ойошмалары етәкселәре һәм ағзалары менән шулай уҡ онлайн-осрашыу ойошторолдо – әлеге саралар Н. К. Крупская исемендәге Ырымбур өлкә универсаль ғилми китапханаһының конференциялар залында булды. Кис иһә ҡунаҡтар Башҡортостан Халыҡтар дуҫлығы йорто филиалы – Ырымбур өлкәһенең Башҡорт тарихи-мәҙәни үҙәге эшмәкәрлеге менән танышты.Дөйөмләштереп әйткәндә, Баш­ҡортостандан ситтә ғүмер кисергән милләттәштәребеҙҙе республика­быҙ етәкселеге ярҙамынан ташламай, киреһенсә, ҡан-ҡәрҙәштә­ребеҙгә иғтибар артҡандан-арта, шул иҫәптән Ырымбур өлкәһендәге башҡорттар менән дә төрлө тармаҡ буйынса тығыҙ бәйләнештәр урын­лаштырылған.

Автор: Илдар АҠЪЮЛОВ

https://bash.rbsmi.ru/articles/bash-ort-donya-y/yrymbur-bash-orttary-bash-ortostandy-yar-amyn-toya/